สุรสัตถาดี ในสมุทรโฆษคำฉันท์ ๑

     ในสมุทรโฆษคำฉันท์นั้น ได้ปรากฏคำว่า “สุรสัตถาดี” อันน่าจะเป็นคำเรียกที่หมายถึง โครงเรื่อง แบบคร่าว ๆ ที่กวีได้วางไว้ โดยกล่าวกันว่ากวีตั้งใจแต่งเพื่อให้เป็นบทแสดงหนังใหญ่

แม้จะมีกลวิธีนี้มาแล้วในวรรณคดีไทยเรื่องอื่นที่แต่งขึ้นก่อนเรื่องสมุทรโฆษคำฉันท์ แต่ก็มีลักษณะ

บางประการที่แตกต่างกันออกไป อันจะได้กล่าวต่อไป

ความหมายและที่มาของคำว่า “สุรสัตถาดี”

          กุสุมา  รักษมณี อธิบายความหมายของคำนี้ไว้ในคราวที่ได้มานำการเสวนาเรื่องความหมายของคำต่าง ๆ ที่ใช้ในการประพันธ์ไทยซึ่งศูนย์วิจัยภาษาและวรรณคดีไทย คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย โดยกล่าวว่า “สูตฺรสฺถาน” หมายถึง ส่วนที่อยู่ในตอนต้นเรื่อง มีไว้สำหรับช่วยจำ และได้ยกตัวอย่างตำราแพทย์ว่ามีอยู่ ๕ บท บทแรกมีชื่อเรียกว่า “สูตฺรสฺถาน” ในตำราแพทย์มีเนื้อหากล่าวถึงเรื่องวิธีรักษาโรคต่าง ๆ และกล่าวถึงยาที่ใช้ในการรักษาโรค เนื้อหาส่วนนี้เป็นความรู้เบื่องต้นของการรักษาโรคซึ่งเรียกได้ว่าเป็นความนำย่อ ๆ (Introductory Summary) ของเรื่องทั้งหมดได้

          “สุรสัตถาดี” เป็นคำที่พบในวรรณคดีเรื่องสมุทรโฆษคำฉันท์เฉพาะส่วนที่แต่งในสมัยอยุธยาเท่านั้น พบหลังจากผู้แต่งสมัยอยุธยาเล่าเรื่องย่อของเหตุการณ์สำคัญ ๆ ในสมัยอยุธยาเท่านั้น

                                                                                (กรมศิลปากร ๒๕๓๐ : ๑๑๖) ดังนี้

                                      ๏นี้คือสุรสัตถาดี           แถลงยศพระศรี

                             สมุทรโฆษบุราณ

                                                                                         

          เมื่อพิจารณาตามรูปคำแล้วก็จะพบว่า คำว่า “สุรสัตถาดี” นั้นประกอบด้วยคำ ๓ คำ คือคำว่า “สุร” “สัตถา” และคำว่า “ดี”

          คำว่า “สุร” แปลว่า นักรบ ผู้หาญกล้า พระอาทิตย์ เทวดา ทิพย์ (ราชบัณฑิตยสถาน ๒๕๕๖ : ๑๒๔๖) คำว่า “สัตถา” หมายถึงครู หรือผู้สอน (ราชบัณฑิตยสถาน ๒๕๕๖ : ๑๒๐๔)

คำว่า  “ดี” มีความหมายว่ามีลักษณะที่น่าปรารถนา น่าพอใจ เมื่อนำมารวมเข้าด้วยกันแล้ว

ชลดา เรืองรักษ์ลิขิต ได้ให้ความหมายของคำว่า “สุรสัตถาดี” ไว้ว่า ผู้สอนที่กล้าและดี

          เมื่อศึกษาคำต่าง ๆ ในวรรณคดีไทยที่ออกเสียงคล้ายคลึงกับคำว่า “สุรสัตถาดี” พบว่ามีคำว่า “สุตรสถานี” ในวรรณคดีไทยเรื่อง ลิลิตยวนพ่ายโคลงดั้น

          ชลดา เรืองรักษ์ลิขิต ได้ให้ความหมายของคำว่า “สุตรสถานี” ในบทความเรื่อง “สุตรสถานี” ในบทละครเรื่องอิเหนา : การสืบทอดและการพัฒนาขนบวรรณคดีไทย (๒๕๔๒ : ๒๒ - ๒๓)

          คำว่า “สูตร” มาจากภาษาสันสกฤตว่า “สูตฺร” ซึ่งมีหลายความหมาย ความหมายที่เกี่ยวข้องกับลักษณะที่พบในยวนพ่ายโคลงดั้น คือ เค้าโครง โครงเรื่อง โครงร่าง

          คำว่า “สถานี” มาจากภาษาสันสกฤตว่า “สฺถานินฺ” ซึ่งมีหลายความหมายเช่นกัน ความหมายที่เกี่ยวข้องกับลักษณะที่พบในยวนพ่ายโคลงดั้น คือ ต้นแบบหยาบ ๆ

          ดังนั้น ชลดา เรืองรักษ์ลิขิต (๒๕๔๒ : ๒๘) จึงสรุปความหมายของ “สุตรสถานี” ว่า

คือ ต้นแบบที่หยาบ ๆ โครงร่างที่หยาบ ๆ หรือโครงร่างที่กำหนดไว้เป็นต้นแบบของเรื่อง                    หลังจากจบเนื้อหาในส่วนนี้อันเป็นโครงเรื่องคร่าว ๆ ของเรื่อง สมุทรโฆษคำฉันท์ แล้ว

กวีได้แต่งกาพย์ฉบัง ๑๖ อีก ๑ บท และได้ใช้เรียกโครงร่างดังกล่าวข้างต้นว่า “สุรสัตถาดี”

เอกสารอ้างอิง

กรมศิลปากร. ๒๕๓๐. วรรณกรรมสมัยอยุธยา เล่ม ๒. กรุงเทพฯ : กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์.

ชลดา เรืองรักษ์ลิขิต. ๒๕๔๒. “สูตรสถานี” ในพระราชนิพนธ์บทละครในเรื่องอิเหนา : การสืบทอด

และการพัฒนาขนบวรรณคดีไทย วารสารภาษาและวรรณคดีไทย  ๑๖ ธันวาคม : ๒๖ – ๖๑.  

คำบรรยาย

กุสุมา รักษมณี. “คำบรรยายนำเสวนาเรื่องคำต่าง ๆ ที่ใช้ในการแต่งคำประพันธ์ไทย”

ศูนย์วิจัยภาษาและวรรณคดีไทย คณะอักษรศาสตร์ จัดขึ้นเมื่อวันที่ ๒๕ กรกฎาคม ๒๕๔๖

เวลา ๑๓.๐๐ - ๑๖.๐๐ น. ณ ห้องประชุม ๗๐๘ อาคารบรมราชกุมารี คณะอักษรศาสตร์

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 

                                                                        (เธียรดนัย วิเทศพงษ์ ครุฯ ภาษาไทย)