พระอภัยมณีได้รับอิทธิพลจากวรรณคดีหลายเรื่อง

เนื้อหาของพระอภัยมณีได้รับอิทธิพลความคิดมาจากวรรณคดีไทย หลายเรื่อง

เรื่องพระอภัยมณียังมีกลิ่นอายของเรื่องไทย ทำให้ต้องใจคนอ่านคนฟังที่ยังติดในในวรรณคดีไทยแบบดั้งเดิมอยู่ บางแต่มีเหตุการณ์ในเรื่องพระอภัยมณีคล้ายกับเหตุการณ์ที่มีอยู่ในเรื่องลิลิตพระลอ อิเหนา กากี และ ปทกุสลมาณวชาดก

          โดยในตอนที่ ศรีสุวรรณพบรักกับนางเกษราในอุทยานเหมือนพระลอพอพระเพื่อนพระแพงในสวนขวัญในเรื่องลิลิตพระลอ พระอภัยมณีแต่งตัวเป็นผู้หญิงปลอมปนไปกับหมู่นางกำนัลของนางละเวงเข้าไปอยู่ที่ท้ายรถทรงของนางละเวงโดยที่ไม่มีใครผิดสังเกตนั้นน่าจะได้ที่มาจากเรื่องลิลิตพระลอ ตอนพระลอและนายแก้วนายขวัญปลอมตัวปะปนเข้าไปกับหมู่นางกำนัลในขบวนที่พระเพื่อนพระแพงเสด็จกลับจากชมสวนไปยังตำหนักที่ประทับในเมืองสรอง  เจ้าละมานหลงรูปวาดนางละเวงคล้ายกับวิหยาสกำหลงรูปนางบุษบาในเรื่องอิเหนา พระอภัยมณีใช้สินสมุทรเป็นพ่อสื่อให้พระองค์กับนางสุวรรณมาลี คล้ายกับอิเหนาใช้สียะตราเป็นสื่อรักให้พระองค์กับนางบุษบาในเรื่องอิเหนา พระอภัยมณีให้ลอยแพเจ้าละมานเป็นการทำโทษ คล้ายกับท้าวพรหมทัตให้ลอยแพกากี นางผีเสื้อสมุทรจับพระอภัยมณีมาเป็นสามีและขังพระอภัยมณีไว้ในถ้ำโดยเอาหินปิดปากถ้ำไว้ ต่อมา สินสมุทรดันหินเป็ดปากถ้ำออกและพาพระอภัยมณีผู้เป็นบิดาหนีออกจากนางผีเสื้อสมุทร คล้ายกับเหตุการณ์ในเรื่อง ปทกุสลมาณวชาดก ซึ่งเป็นชาดกเรื่องหนึ่งในนิบาตชาดก ในชาดกเรื่องนี้กล่าวถึงนางยักขิณีหน้าม้าที่จับพราหมณ์หนุ่มรูปงามมาเป็นสามีโดยเอาหินปิดปากถ้ำไว้ ต่อมาบุตรชายของนางที่เกิดจากพราหมณ์หนุ่มนี้ได้ผลักหินปิดปากถ้ำออกและพาบิดาหนีไปจากมารดาได้สำเร็จ นอกเหนือจากนี้ในเรื่องพระอภัยมณีกล่าวถึงบางเรื่องที่มีอยู่ในวรรณคดีโบราณของไทย เช่น ข้าวเจ้าที่งอกออกรวงเป็นข้าวสารที่สุนทรภู่เล่าว่ามีอยู่ในเกาะแก้วพิศดารก่อนท้าวสิลราชผู้เป็นบิดาของนางสุวรรณมาลีจะพานางสุวรรรมาลีเดินมางออกจากเกาะแก้วพิศดารได้ขอข้าวชนิดนี้กับพระฤๅษีแห่งเกาะแก้วพิศดารเพื่อเป็นเสบียงระหว่าเดินทาง ข้าวชนิดนี้มีกล่าวไว้ในเรื่องไตรภูมิกถาซึ่งเป็นวรรณคดีเรื่องสำคัญเรื่องหนึ่งในสมัยสุโขทัย มีชื่อเรียกว่าสัญชาตสาลี

          และยังมีเรื่องอื่น ๆ อีกที่จะได้นำมาเปรียบเทียบกันในภายหลัง

 ปรีชญมณี บทความคัดสรรทางภาษาและวรรณคดีไทยของศาสตราจารย์ ดร. ชลดา เรืองรักษ์ลิขิต และบทสังเคราะห์ผลงานวิจัย. กรุงเทพฯ: ภาควิชาภาษาไทย คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

 อาจารย์ดำ..